PROBLEMY ŻYWIENIOWE OSÓB STARSZYCH

Stan zdrowia osób starszych jest istotny z punktu widzenia nie tylko samych seniorów, ale także służby zdrowia oraz opieki społecznej. Zmiany zachodzące w obszarze układu pokarmowego – w procesie fizjologicznego starzenia się organizmu – to najczęściej występujące problemy żywieniowe tych osób.

Zmiany w układzie pokarmowym osób starszych

Układ pokarmowy człowieka wykazuje duże zdolności kompensacyjne, przez co procesy starzenia wywierają umiarkowany wpływ na jego funkcjonowanie w porównaniu ze zmianami zachodzącymi w strukturze i pracy innych narządów. Niemniej jednak starzenie się jest czynnikiem będącym podłożem występowania wielu zaburzeń ze strony układu pokarmowego.

W obszarze jamy ustnej dochodzi do zaniku komórek gruczołów ślinowych, w wyniku czego upośledzona zostaje produkcja śliny. To sprawia, że osoby starsze często deklarują uczucie suchości w ustach. Nierzadko występujące stany zapalne w obrębie jamy ustnej i dziąseł przyczyniają się do pogorszenia stanu uzębienia i konieczności protezowania. Mniejsza produkcja śliny, a także braki w uzębieniu czy nieprawidłowo dopasowane protezy zębowe mogą prowadzić do niedostatecznego rozdrobnienia pokarmu i uformowania kęsa.

Wraz z wiekiem słabnie też odczuwanie smaków, a tempo tego procesu jest uzależnione genetycznie. Czynniki takie jak: stan odżywienia, odpowiednia podaż niektórych witamin i składników mineralnych, w tym cynku, wpływają na tempo pogarszania się zdolności odczuwania smaków.

Mięśnie gładkie wyściełające ściany przełyku ulegają osłabieniu, przez co spada napięcie mięśniowe przełyku i kęsy są wolniej przesuwane w kierunku żołądka. Proces ten jest spowalniany także przez niedostateczną ilość śliny. Współistniejące choroby, takie jak: demencja, stan po wylewie, choroby neurodegeneracyjne (np.. choroba Parkinsona), również ograniczają zdolności przełykania.

Zmiany w mięśniówce dotyczą także wpustu żołądka, w tym dolnego zwieracza przełyku, co skutkuje zarzucaniem treści żołądka do przełyku (refluks żołądkowo-przełykowy). Zmiany w strukturach mięśniowych dotyczą również elastyczności żołądka, który wraz z wiekiem staje się mniej podatny na rozciąganie. Z uwagi na degenerację komórek mięśniowych spowolnieniu ulega przechodzenie treści żołądka do dwunastnicy, jednak nie powoduje to odczuwalnych, negatywnych skutków zdrowotnych. Błona śluzowa żołądka staje się cieńsza, co czyni go bardziej podatnym na działanie kwasu solnego i w konsekwencji rozwój choroby wrzodowej.

Procesy starzenia w niewielkim stopniu wpływają na wydzielanie kwasu solnego oraz pepsyny, jednak dość często na zmniejszenie wydzielania kwasu solnego wpływa występujące zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka, wywołane obecnością Helicobacter pylori.

W mniejszym stopniu wydzielana jest także laktaza, co może skutkować nietolerancją laktozy i rezygnacją z picia mleka przez osoby starsze.

Wraz z wiekiem dochodzi też do mniejszej produkcji czynnika wewnętrznego (intrinsic factor) niezbędnego w procesach wchłaniania witaminy B12. Wpływa to istotnie na stan odżywienia osób starszych tą witaminą, ponieważ mimo odpowiedniej jej ilości w diecie często stwierdzane są niedobory związane z brakiem jej wchłaniania.

U osób starszych nie są odnotowywane zmiany histologiczne w obrębie jelit, jednak motoryka ich jest wolniejsza, co wydaje się być powiązane m.in. z czynnikami zewnętrznymi, takimi jak: nieodpowiednia dieta, brak ruchu czy przyjmowanie leków. Spadek motoryki jelit związany jest również z osłabieniem mięśniówki. Często u osób starszych dochodzi także do nadmiernego rozwoju patologicznej flory jelitowej, co może być przyczyną wzdęć, bólów brzucha, a także utraty masy ciała. Ponadto może to prowadzić do zmniejszenia absorpcji niektórych składników odżywczych, takich jak: kwas foliowy, żelazo i wapń.

Wraz z wiekiem maleje całkowita masa trzustki, a niektóre jej fragmenty podlegają zwłóknieniu. Jednak zmiany te nie zmniejszają znacząco zdolności tego narządu do wytwarzania enzymów trawiennych i wodorowęglanu sodu.

Otyłe osoby starsze częściej w porównaniu do młodszych grup wiekowych cierpią z powodu upośledzonej tolerancji glukozy, prowadzącej do insulinooporności. U osób tych wzrasta również ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2. Ponadto osoby starsze mogą być predysponowane do tego typu zaburzeń metabolicznych, ponieważ wraz z wiekiem spada czynność wydzielnicza trzustki.

Zmiany fizjologiczne związane z wiekiem dotyczą również wątroby, której pierwotna masa obniża się o około 45%, a krążenie wątrobowe staje się mniej wydolne. Zmiany te nieznacznie wpływają na spadek aktywności enzymatycznej tego narządu, jednak dochodzi do zmniejszenia wydzielania żółci, a jej przepływ jest wolniejszy.

Wpływ procesów starzenia na wątrobę, powodujący jej zmniejszoną wydolność, związany jest ściśle z utratą jej masy, w szczególności fragmentów o wysokiej aktywności fizjologicznej, w tym odpowiedzialnych za produkcję albumin, czynników krzepnięcia i metabolizmu glukozy.

Procesy starzenia w nieznacznym stopniu dotykają struktur anatomicznych oraz funkcji jelita grubego, jednak wraz z wiekiem dochodzi do utraty siły mięśniowej, co często prowadzi do wykształcenia uchyłkowatości tego jelita. Motoryka jelita grubego staje się wolniejsza, doprowadzając do zaparć.

Stosunkowo rzadko w kontekście żywienia osób starszych mówi się o pogorszeniu odczuwania pragnienia. Odwodnienie dla osoby starszej, która często zapomina o uzupełnianiu płynów w wyniku osłabionego odczuwania pragnienia, może być zagrożeniem dla zdrowia, a w upalne dni nawet życia.

U podstawy piramidy żywieniowej skierowanej do seniorów zaznaczone jest przyjmowanie co najmniej 8 szklanek płynów (najlepiej wody) dziennie.

A jeśli senior nie wypija dostatecznej ilości płynów ?

Ważne jest wyrobienie nawyku picia niezależnie od odczuwanego pragnienia. Sięganie po szklankę wody zaraz po przebudzeniu, po posiłkach bądź przed snem daje większe prawdopodobieństwo zaspokojenia zapotrzebowania na płyny.

Podsumowanie

Opisane wyżej zmiany w funkcjonowaniu układu pokarmowego osób starszych określają przyczyny dyskomfortu związanego z pożywieniem.

Mniejsze wydzielanie śliny, braki w uzębieniu, refluks żołądkowo-przełykowy, częstsze wzdęcia oraz wolniejsza motoryka jelit prowadząca do zaparć – negatywnie wpływają na samopoczucie. Ponadto z zachodzącymi procesami starzenia związane jest upośledzenie odczuwania pragnienia, głodu i sytości.

Obserwowane deficyty w odczuwaniu smaku i zapachu często prowadzą do ograniczonej przyjemności sensorycznej z przyjmowania pokarmów przez osoby starsze.

Ograniczenie odczuwania przyjemności z jedzenia, wpływające na wielozmysłowe poczucie sytości, zniechęca osoby starsze do urozmaicania swoich posiłków i wyjaśnia obserwowaną u tych osób tendencję do wprowadzania restrykcji żywieniowych i stosowania tzw. „monodiety”.

A to akurat nie służy ich zdrowiu !

Sabina Budkiewicz