DIETA ZALECANA W LECZENIU CUKRZYCY

Cukrzyca jest chorobą przemiany materii wykrywaną u ludzi wszystkich ras i w każdym wieku. Istotą tej choroby jest zmniejszenie lub zahamowanie wytwarzania i/lub wydzielania insuliny, prowadzące do zaburzeń metabolizmu i wykorzystania przez organizm węglowodanów. Uważa się, że cukrzyca nie jest chorobą jednorodną i pod tą nazwą kryje się wiele schorzeń, których wspólną cechą jest podwyższony poziom cukru we krwi i obecność cukru w moczu.

Insulina jest hormonem wydzielanym do krwi przez trzustkę, a ściślej przez wyspecjalizowane komórki trzustki nazywane komórkami beta, umiejscowionymi na wysepkach Langerhansa. U chorych na cukrzycę może być tak, że wydzielanie insuliny przez komórki beta jest za niskie lub też komórki te mogą nie wydzielać jej wcale albo u chorego osłabiona jest wrażliwość różnych tkanek organizmu na tę substancję. We wszystkich tych przypadkach komórki organizmu nie wykorzystują glukozy i jej ilość we krwi znacznie wzrasta, a nawet przedostaje się przez nerki do moczu.

Charakterystyczne dla cukrzycy są powikłania pojawiające się najczęściej u ludzi przewlekle chorych lub u takich, u których cukrzyca była niedostatecznie wyrównana. Do najistotniejszych powikłań cukrzycy należy zaliczyć takie choroby, jak: choroba wieńcowa, dusznica bolesna, zawał, udar mózgu, neuropatia (uszkodzenia komórek nerwowych), nefropatia, retinopatia oraz niedokrwienie kończyn dolnych – tzw. stopa cukrzycowa. Zespół stopy cukrzycowej jest szczególnym zagrożeniem dla zdrowia, gdyż grozi choremu amputacją stopy i kalectwem.

Zespół chorobowy, zwany stopą cukrzycową, jest wywołany tzw. późnymi powikłaniami naczyniowymi, głównie miażdżycą dużych tętnic nóg.

Choroba cechuje się: niedostatecznym ukrwieniem stóp, ich deformacją, zmniejszonym odczuwaniem bólu oraz gorszym gojeniem się ran. W krańcowych przypadkach może dojść do nie gojących się owrzodzeń i amputacji stopy. Choroba ta dotyczy w większym stopniu osób z cukrzycą typu II, nie wymagającej wstrzyknięć insuliny.

Podstawowym sposobem zapobiegania powikłaniom zespołu stopy cukrzycowej jest eliminacja lub ograniczenie przyczyn choroby.

Niewątpliwie najważniejszą przyczyną zespołu stopy cukrzycowej jest upośledzenie przemiany węglowodanów, co objawia się m.in. hiperglikemią. Jednak czynnikiem najgorzej rokującym jest spowodowana cukrzycą neuropatia oraz niedokrwienie i zakażenie, które wywołują groźne dla zdrowia owrzodzenia. Ponadto powstaniu tego zespołu sprzyja nadciśnienie tętnicze i nadmiar cholesterolu i trójglicerydów we krwi – czynniki miażdżycy tętnic.

Po pierwsze konieczne jest więc takie leczenie cukrzycy, aby wartości glukozy we krwi były zbliżone do normy fizjologicznej.

Korzystna w osiąganiu powyższego celu jest kontrola poziomu glukozy przy pomocy wskaźnika hemoglobiny glikowanej – HbA1c (jest to wskaźnik długoterminowego wyrównania cukrzycy). Stężenie hemoglobiny glikowanej powinno wynosić 4,5–6,5. Utrzymanie glikemii na tym poziomie jest profilaktyką zabezpieczającą przed rozwojem powikłań cukrzycy.

Po drugie, chorzy na cukrzycę muszą często kontrolować ciśnienie tętnicze krwi i od razu rozpocząć leczenie, gdy jest ono wysokie.

Nadciśnienie tętnicze jest bowiem czynnikiem, który przyczynia się do rozwoju zmian chorobowych zarówno małych jak i dużych naczyń tętniczych. Osoby młode z cukrzycą powinny mieć ciśnienie krwi poniżej 120/80 mm Hg, starsze poniżej 130/85 mm Hg, po 60 roku życia – poniżej 140/90 mm Hg.

U osób z cukrzycą typu II ryzyko powikłań naczyniowych zwiększa wzrost stężenia cholesterolu i trójglicerydów we krwi.

Aby zapobiec wczesnemu rozwojowi miażdżycy tętnic, konieczne jest utrzymanie cholesterolu i trójglicerydów na prawidłowym poziomie: cholesterol całkowity poniżej 175 mg%, trójglicerydy poniżej 130 mg%.

Właściwa dieta, indywidualnie dostosowana do stanu i trybu życia chorego, jest niezmiernie ważnym składnikiem terapii chorujących na cukrzycę i aby była skuteczna, musi być przez niego ściśle przestrzegana. Pożywienie chorego musi – podobnie jak u człowieka zdrowego – pokrywać całodzienne zapotrzebowanie na energię i wszystkie składniki odżywcze, ale musi także uwzględniać niektóre ograniczenia wynikające z natury choroby.

W przypadku cukrzycy nie ma sztywnych diet !!

Większość chorych na cukrzycę cierpi także na otyłość i ich dieta musi być wtedy niskoenergetyczna, dostosowana do istniejącej nadwagi. Przy otyłości znacznego stopnia zaleca się chorym diety redukcyjne ok. 1200 kcal, kontrolując spadek masy ciała, który nie powinien być większy niż 500-1000 g tygodniowo.

Po dojściu do należnej masy ciała chory powinien przejść na dietę dostarczającą w ciągu dnia ok. 1600-1800 kcal. W cukrzycy przebiegającej bez otyłości musi być stosowana dieta o wartości energetycznej dostosowanej do zapotrzebowania wynikającego z takich czynników jak: wiek, wzrost, masa ciała, płeć i aktywność fizyczna.

Charakterystyczne dla diety cukrzycowej są ograniczenia spożycia tłuszczów nasyconych i węglowodanów, a zwłaszcza cukrów prostych.

Spożycie tłuszczów – podobnie jak w diecie stosowanej w leczeniu miażdżycy – powinno być utrzymane na minimalnym poziomie, czyli powinny one dostarczać 20 do 25% całodziennego zapotrzebowania na energię. Główne źródła tłuszczów to: oleje, tłuszcze ryb, wysokogatunkowe margaryny miękkie i niewielkie ilości masła. Chorzy powinni jeść mięsa i produkty nabiałowe tylko chude lub niskotłuszczowe. Ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych jest niezbędne dlatego, aby nie przekroczyć dozwolonej w miażdżycy i cukrzycy ilości cholesterolu – 200 mg/dobę.

W diecie chorych na cukrzycę obowiązuje także ścisłe kontrolowanie ilości cukru i wszystkich produktów słodkich. Zawarte w nich łatwo przyswajalne cukry proste należy zastąpić produktami zawierającymi skrobię i inne cukry złożone, a więc produktami otrzymywanymi z ziaren zbóż, warzywami i mało słodkimi owocami. Bardzo korzystne jest kierowanie się tzw. indeksem glikemicznym (IG) i wybieranie takich produktów, które mają niski IG.

Szczególnie nie poleca się chorym na cukrzycę jeść potraw bogatych jednocześnie w tłuszcz i cukier, a więc kremów, słodkich i tłustych ciast, czekolad, lodów, ponieważ powodują one największy wzrost stężenia cukru we krwi. Nie wolno jednak dopuścić do tego aby w diecie chorego na cukrzycę było za mało węglowodanów. Przy za małym ich spożyciu organizm wytwarza je z białek i tłuszczów i powstają wtedy związki ketonowe: aceton, kwas acetooctowy, które bardzo niekorzystnie wpływają na organizm i mogą powodować śpiączkę cukrzycową.

Niższą ilość węglowodanów zaleca się chorym w starszym wieku, mało aktywnym fizycznie, natomiast więcej węglowodanów potrzebują ludzie młodzi, pracujący zawodowo, aktywni fizycznie oraz małe dzieci. Rozkład węglowodanów w poszczególnych posiłkach powinien być stały.

Ważnym składnikiem diety cukrzycowej są warzywa, głównie z tego względu, że zawierają one mało cukrów prostych i prawie wcale nie zawierają tłuszczów. Niektóre z nich można jeść bez ograniczeń, jeśli nie ma innych przeciwwskazań (ogórki, pomidory, papryka, kalafior, szpinak, sałata, kapusta itp.). Natomiast warzywa takie jak: marchew, brukselka, buraczki, groszek zielony można jeść bez ograniczeń tylko wtedy, gdy cukrzyca jest dobrze wyrównana. Ściśle jednak należy obliczać spożycie takich warzyw jak: ziemniaki, kukurydza, suchy groch i fasola. Warzywa chorzy mogą jeść w różnych postaciach, zarówno surowe (korzystniej), jak i gotowane, w ilości od 300 do 500 g dziennie.

Owoce to równie ważny składnik posiłków chorego, ale niestety, wszystkie zawierają dość dużo węglowodanów i muszą być uwzględniane w dziennym bilansie spożycia. Nie powinno się z nich całkowicie rezygnować, ponieważ są dla chorego ważnym źródłem witamin i soli mineralnych. Zalecane jest spożywanie owoców przez chorych na cukrzycę w ilości 200-300 g dziennie.

Oprócz dostatecznej ilości tłuszczów i węglowodanów w diecie diabetyka musi być uwzględniona odpowiednia ilość białka. Jest ono niezmiernie ważnym składnikiem, ponieważ – wchodząc w przemiany metaboliczne – nie powoduje wzrostu poziomu glukozy we krwi i nie obciąża organizmu nadmiarem energii. Dieta taka musi dostarczać dziennie ok. 1,0 g/kg masy należnej ciała. Należy pamiętać, aby było to w większości białko pełnowartościowe, pochodzące z produktów białkowych pochodzenia zwierzęcego: chudego mięsa, drobiu, ryb, chudych wysokogatunkowych wędlin, chudych produktów nabiałowych i jaj. U chorych z objawami zaburzenia funkcji nerek ilość białka w diecie powinna być obniżona do 0,8g/kg m.c., ponieważ obciąża ono nerki dodatkową pracą i nasila powikłania w obrębie tego narządu.

Dużym ułatwieniem w planowaniu diety chorego na cukrzycę jest poznanie i stosowanie wymienników dietetycznych, tak obliczonych, aby uwzględniały równoważne ilości białek, tłuszczów i węglowodanów i miały podobną wartość energetyczną. Wymienniki te opracowane są dla różnych grup produktów spożywczych i pozwalają dowolnie wybierać produkty z danej grupy według własnego życzenia, nie zmieniając składu zaplanowanej diety.

U chorych na cukrzycę i/lub miażdżycę prawidłowo żywionych nie zachodzi potrzeba dodatkowego podawania witamin i składników mineralnych.

Pacjenci stosujący dietę poniżej 1200 kcal, kobiety w ciąży, karmiące, osoby z zaburzeniami metabolicznymi, źle odżywieni, w podeszłym wieku, oraz wegetarianie, w związku z ryzykiem niedoboru witamin i soli mineralnych mogą wymagać suplementacji. Chorzy z powikłaniami cukrzycy takimi jak zespół stopy cukrzycowej powinni preferować pokarmy bogate w witaminy będące antyoksydantami (beta-karoten, wit. C i E), chroniące tętnice przed uszkodzeniem i miażdżycą.

U pacjentów z nadciśnieniem tętniczym oraz/lub nefropatią cukrzycową zaleca się ograniczenie spożycia soli kuchennej. Wskazane jest stosowanie soli jodowanej w należnych, zalecanych ilościach (do 6 g na dobę) lub soli niskosodowej, również jodowanej.

Zalecenia żywieniowe chorych na cukrzycę powinny być zgodne z zasadami higieny żywienia, tzn. posiłki powinny być spożywane regularnie 4-6 razy dziennie, w zależności od sposobu leczenia farmakologicznego oraz indywidualnych zaleceń.

Żywienie pacjentów w konwencjonalnej insulinoterapii wymaga spożywania 6 posiłków na dobę, tzn. 3 posiłków pełnych i 3 posiłków uzupełniających. W przypadku stosowania leków doustnych ilość posiłków może być mniejsza. Chorym zaleca się spożywanie posiłków o stałych porach i ze stałą zawartością węglowodanów.

W przyrządzaniu potraw należy stosować następujące techniki kulinarne: gotowanie, gotowanie na parze, sporządzanie potraw przy pomocy grilla lub rożna, pieczenie w rękawie foliowym, używanie naczyń przystosowanych do sporządzania potraw z ograniczoną ilością tłuszczu.

Posiłki powinny być urozmaicone pod względem doboru produktów, winny być przygotowywane na świeżo, spełniając wszystkie zasady higieny żywienia. W komponowaniu posiłków można posługiwać się wymiennikami dietetycznymi, wśród których najbardziej pomocne są wymienniki węglowodanowe – WW , których jedna jednostka określa taką ilość wagową danego produktu, która zawiera 10g węglowodanów przyswajalnych.

Chorym, leczonym z powodu cukrzycy zalecany jest systematyczny wysiłek fizyczny. Górna dopuszczalna częstość tętna powinna zostać określona indywidualnie dla każdego pacjenta zgodnie ze wzorem:

Tętno podstawowe + 0,75 x (tętno maksymalne – podstawowe)

Pacjentom wykonującym wysiłek fizyczny zaleca się kontrolę glikemii przed i po wysiłku. U większości pacjentów wskazane jest zmniejszenie dawki insuliny lub leku doustnego o 10-30% w przypadku planowanego, znaczącego wysiłku fizycznego. Natomiast dla pacjentów z cukrzycą insulinozależną zaleca się spożycie dodatkowego posiłku o energetyczności 200-300 kcal na 30-60 minut przed planowanym wysiłkiem (przy zmniejszeniu wówczas dawki insuliny o 5-10%). Miejsce podania insuliny powinno być poza obszarem mięśni najbardziej obciążonych wysiłkiem.

Spożycie alkoholu u pacjentów z cukrzycą jest przeciwwskazane:

w cukrzycy niewyrównanej typu 1 i 2
w trakcie wykonywania wysiłku fizycznego
przy istniejącej rozwiniętej mikroangiopatii
w niekontrolowanym nadciśnieniu
w czasie stosowania diety niskoenergetycznej
przy współistnieniu z cukrzycą chorób układu dokrewnego
jednocześnie z lekami: pochodnymi sulfonylomocznika, sulfonamidami, beta-blokerami i salicylanami.

Cukrzyków obowiązuje zakaz czynnego i biernego palenia tytoniu, szczególnie w przypadku cukrzycy chwiejnej i niewyrównanej.

Opracowanie: Sabina Budkiewicz