FITOTERAPIA W CUKRZYCY

Jednym ze sposobów wspomagania leczenia cukrzycy jest stosowanie preparatów roślinnych. Wykazano, że niektóre rośliny mają właściwości hipoglikemizujące. Za te właściwości odpowiadają związki czynne, zwane glukokininami. Glukokininy hamują wytwarzanie lub zaburzają funkcję glukagonu, rozkładającego glikogen do glukozy. Konsekwencją jest zmniejszenie poziomu glukozy we krwi.

Do najważniejszych krajowych surowców roślinnych o działaniu hipoglikemicznym należą:

• liść borówki czernicy (Folium Myrtilli),
• owocnia (strąk bez nasion) fasoli zwyczajnej (Pericarpium Phaseoli)
• ziele rutwicy lekarskiej (Herba Galegae)
• kłącze perzu właściwego (Rhizoma Agropyri)
• liść i korzeń pokrzywy zwyczajnej (Folium et Radix Urticae)
• znamiona (słupki) kukurydzy (Stigma Maydis)
• korzeń cykorii podróżnika (Radix Cichorii).

Działanie hipoglikemizujące powyższych surowców roślinnych jest zbyt małe, aby mogły konkurować z insuliną czy doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi. Znaczenie praktyczne wymienionych surowców ogranicza się do stosowania (przeważnie w mieszankach ziołowych) w stanie przedcukrzycowym, tj. u osób z rodzinną predyspozycją do cukrzycy, w cukrzycy utajonej, we wczesnym okresie cukrzycy typu2 oraz pomocniczo w cukrzycy leczonej innymi doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi.

Oprócz wyżej wymienionych, w fitoterapii cukrzycy stosuje się mniej u nas znane surowce i przetwory, jak: preparaty z aloesu (Aloe sp., żel aloesowy), gurmar (ziele z Gymnema silvestris), guar (z nasion Cyamopsis tetragonolobus), owoce balsamki (Momordica charantia), nasienie szarańczynu, tj. chleb świętojański, czyli Carob (Ceratonia siliqua), topinambur (bulwy słonecznika bulwiastego, Helianthus tuberosus), nasiona kozieradki (Trigonella toaenum graecum).

Surowce te dostarczają głównie produktów polisacharydowych (mączki dietetycznej, odpowiadającej skrobi ale nie zawierającej glukozy). Są to przeważnie polifruktozany, jak np. inulina, czy galaktomannany, jak np. guar. Stosuje się je przede wszystkim w diecie dla diabetyków jako suplementy dietetyczne, zamiast produktów skrobiowych (glukozowych).

Poza wymienionymi surowcami istnieje wiele roślin leczniczych, w których stwierdzono obecność substancji hipoglikemizujących o różnym mechanizmie działania. Na przykład wyciągi wodne niektórych ziół mają aktywność inhibitora α-glukozydazy. Stosuje się je jako doustne leki hipoglikemizujące w cukrzycy typu 2, insulinoniezależnej. Działanie inhibujące aktywność α-glukozydazy opisano dla: pokrzywy zwyczajnej (Utrica dioica), mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale), jemioły (Viscum album) i mirtu (Myrtus communis).

Liść miłorzębu (Ginkgo folium)

Miłorząb japoński (Gingko biloba L.)

Odgrywa on specyficzną rolę w terapii powikłań cukrzycowych, zwłaszcza oftalmologicznych, m.in. dzięki silnemu działaniu przeciwwolnorodnikowemu i antyoksydacyjnemu. Ma tonizujący wpływ na krążenie mózgowe i obwodowe, hamuje uszkodzenie siatkówki w doświadczalnej cukrzycy u szczurów, a także chroni przed rozwojem katarakty.

Korzeń tarczycy bajkalskiej (Radix Scutellariae)

Roślina z rodziny Lamiaceae, pochodzenia chińskiego, stosowana w Tradycyjnej Medycynie Chińskiej. Jeśli chodzi o działanie przeciwcukrzycowe korzeni tarczycy bajkalskiej, udowodniono, iż surowiec wykazuje działanie hamujące aktywność reduktazy aldozowej i zmniejszające biosyntezę sorbitolu.

Wiele flawonoidów, np. kwercetyna, i surowców flawonoidowych wykazuje właściwości hamowania reduktazy aldozowej, jednak jak dotąd, nie były one wykorzystywane w tym celu w leczeniu cukrzycy. Natomiast korzeń tarczycy bajkalskiej, zawierający największą z surowców leczniczych ilość flawonoidów czynnych biologicznie (lipofilnych flawonów, jak bajkalina i bajkaleina), jest w Chinach używany w leczeniu cukrzycy i hiperlipidemii. Wykazuje skuteczne działanie hamujące aktywność reduktazy aldozy i jak stwierdzono w badaniach farmakologicznych, obniża znacznie zawartość sorbitolu w krwinkach czerwonych u szczurów cukrzycowych. Ponadto u ludzi ma działanie antyoksydacyjne, porównywalne z działaniem witaminy E, przez co skutecznie hamuje występowanie powikłań cukrzycowych.

Gurmar (Gymnema sylvestris – ang. ram`s horn)

Ziele z rodziny Asclepiadaceae, pochodzące z Indii, stosowane od ponad 2000 lat na “słodki mocz”. Zawiera mieszaninę triterpenowych glikozydów, pochodnych kwasu oleanolowego, którą określa się nazwą zbiorczą jako kwas gymnemowy (gymnemic acid).

Badania wykazały, że kwas gymnemowy wywołuje homeostazę glukozy krwi, podnosi aktywność enzymów biorących udział w spalaniu cukrów na drodze zależnej od insuliny, koryguje zmiany metaboliczne w wątrobie, nerkach i mięśniach, wywołane przez cukier, a także sprzyja regeneracji wysp Langerhansa i podnosi poziom krążącej we krwi insuliny.

Badania na ludziach, prowadzone przez 6-24 miesięcy, wykazały, że podawanie gurmaru powodowało: obniżenie poziomu glikemii na czczo, obniżenie HbA1c i lipidów w surowicy krwi oraz zmniejszenie zapotrzebowania na insulinę lub doustne leki hipoglikemizujące. Ponadto gurmar ma właściwości znieczulające kubki smakowe na języku i powoduje brak odczucia słodkiego smaku potraw, a nawet samego cukru (antisweet drug). W związku z tym zmniejsza apetyt na słodycze. Substancją odpowiedzialną za to jest gurmaryna (polipeptyd).

Przepękła (balsamka) ogórkowata (Momordica charantia L. – ang. bitter gourd)(African cucumber, balsampear) – niem. Balsambirne, Balsamgurke

Roślina roczna z rodziny Dyniowatych (Cucurbitaceae), rosnaca w Indiach i Indonezji. Dostarcza owoców jadalnych, które mają zastosowanie w lecznictwie, również w cukrzycy. Stosuje się je m.in. do obniżania poziomu cukru we krwi i poprawienia tolerancji glukozy w cukrzycy typu 2.

Podstawowym działaniem związków surowca jest hamowanie absorpcji glukozy w jelicie cienkim oraz wzrost zużycia glukozy przez komórki. Ponadto stymulują one sekrecje insuliny (co wykazano w badaniach na zwierzętach doświadczalnych). Badania kliniczne potwierdziły dobre działanie hipoglikemizujące surowca u pacjentów z cukrzycą typu 2.

Guar (guaren, ang. guar gum).

Otrzymywany z nasion Cyamopsis tetragonolobus L. Taub., rośliny strączkowej (Fabaceae), pochodzącej z Indii i Pakistanu.

Guar jest polisacharydem, zaliczanym do gum roślinnych. Pęcznieje pod wpływem wody. Podany doustnie zmniejsza uczucie głodu. Hamuje jelitowe wchłanianie glukozy. Zmniejsza stężenie wolnego cholesterolu i LDL we krwi. Jest składnikiem preparatów stosowanych wspomagająco w leczeniu cukrzycy, a także otyłości i w celu utrzymania prawidłowej masy ciała.

Bulwa słonecznika bulwiastego (Helianti tuberosi tuber)

Topinambur (słonecznik bulwiasty) (Helianthus tuberosus L.)

ang. Jerusalem artichoke niem. Erdbirne, Topinambur

Roślina z rodziny Asteraceae, uprawiana w Polsce. Dostarcza jadalnych bulw, zwanych topinamburem lub ziemniakiem kanadyjskim.

Bulwy topinambura zawierają fruktozę, sacharozę, maltozę, celulozę, pektyny, inulinę i niskocząsteczkowe fruktooligosacharydy (do 75%), białko, aminokwasy, tłuszcze, a także witaminę C i B1 (więcej niż w ziemniakach), duże ilości krzemionki, K, Zn, P i Fe.

Dzięki zawartości inuliny topinambur normalizuje glikemię. Inulina, łącznie z pektynami i błonnikiem, wiąże w organizmie dużą ilość szkodliwych związków i powoduje ich wydalenie w wyniku pobudzenia kurczliwości ściany jelita. Wpływa również na regulację fizjologicznych czynności wskutek normalizacji stolca w uporczywych zaparciach. Zapobiega także zakażeniom dróg moczowych i wykazuje właściwości hepatoprotekcyjne. Stwierdzono także działanie immunostymulujące surowca. Usprawnia on metabolizm tłuszczów oraz uzupełnia niedobór aminokwasów i soli mineralnych.

W ziołolecznictwie ludowym topinambur był i jest stosowany m.in. w cukrzycy i w otyłości, także w chorobach serca i naczyń krwionośnych. Jest to roślina spożywcza (warzywo) i przemysłowa (służy m.in. do produkcji słodzików dla cukrzyków).

Preparat:

Topinulin (Farmpol) – tabletki 500 mg, zawierające sproszkowane bulwy topinamburu, w tym 75% inuliny. Środek dietetyczny, dający uczucie sytości.

Wskazania: usprawnienie przemiany materii, profilaktycznie i pomocniczo w cukrzycy, w profilaktyce chorób serca i naczyń, w celu wzmocnienia układu odpornościowego.

Dawkowanie: dorośli 4 tabl. 1xdz., 30 minut przed jedzeniem. Zaleca się 2-3 cykle po 20-30 dni. Miedzy cyklami należy zachować odstęp 2-tygodniowy.

Aloes drzewiasty (Aloe arborescens Mill.)

ang. Candelabra aloe  niem. Baumartige Aloe

Aloes uzbrojony (kolczasty) (Aloe ferox Mill.)

Aloes zwyczajny (prawdziwy, barbadoski) (Aloe vera L. Burm. – A. barbadensis Mill.)

ang. Barbadosaloe, medicinal aloe, niem. BarbadosAloe

Aloesy (rodzaj Aloe) z rodziny Złotogłowowatych (Asphodelaceae), dawniej zaliczane do rodziny Liliowatych (Liliaceae). Mają wiecznie zielone byliny i krzewy o charakterze sukulentów, tj. mają zdolność magazynowania wody w specjalnej tkance wodnej, występującej w zgrubiałych, mięsistych liściach. Aloesy rosną rodzimie w Afryce Południowej, na Półwyspie Arabskim i w Indiach, a uprawiane są często w krajach o zbliżonych warunkach klimatycznych oraz w szklarniach.

W lecznictwie wykorzystuje się różne surowce uzyskane z różnych gatunków aloesów i ich mieszańców. Na przykład z aloesu zwyczajnego (Aloe vera) lub aloesu uzbrojonego (Aloe ferox) otrzymuje się surowiec nazwany aloną (Aloe). Jest to stężały (zagęszczony) sok, wypływający po nacięciu liści aloesów. Ma on w lecznictwie zastosowanie jako surowiec przeczyszczający (zawiera antranoidy). Natomiast surowiec określany jako żel aloesowy (Aloe Gel) uzyskuje się ze specjalnie preparowanych liści aloesu zwyczajnego. Poza tym w handlu znajdują się otrzymywane specjalną technologią sok i miazga ze świeżych liści aloesu drzewiastego (Aloe arborescens), stosowane do produkcji preparatów o działaniu immunostymulacyjnym (Aloe extraktum fluidum).

W leczeniu cukrzycy największe znaczenie spośród różnych preparatów aloesowych mają żel aloesowy (z aloesu zwyczajnego) oraz sok aloesowy z aloesu drzewiastego, zawierające frakcje cukrowe (polisacharydowe) o aktywności immunostymulującej, a także przeciwcukrzycowej. Frakcja polisacharydów aloesowych znana jest pod handlową nazwą Acemannan. Oba produkty (żel i sok aloesowy), otrzymywane wg oryginalnych (firmowych) technologii, zawierają bogactwo różnorodnych składników chemicznych, działających wielokierunkowo, również antyoksydacyjnie i hipoglikemicznie oraz hepatoprotektywnie (jest to cenne w terapii cukrzycy, bowiem niektóre syntetyczne leki przeciwcukrzycowe mają przy długotrwałym stosowaniu działania uboczne, upośledzające pracę wątroby).

Działanie przeciwcukrzycowe aloesu jest efektem głównie aktywności antyoksydacyjnej całej grupy związków zawartych w tej roślinie, szczególnie fenolowych pochodnych aloerezyny (p-kumaroiloaloerezyna oraz feruloiloaloerezyna). Ponadto aloes zawiera niektóre enzymy antyoksydacyjne: katalazę i peroksydazę , a także 2 enzymy z grupy dysmutaz ponadtlenkowych: MnSOD oraz identyczną jak ludzka CuZnSOD.

Pewną aktywność antyoksydacyjną i przeciwwolnorodnikową wykazują witaminy C, E i karotenoidy obecne w aloesie, a także flawonoidy oraz charakterystyczne dla tego surowca związki antrachinonowe.

Aloes wykazuje znacznie większą skuteczność w cukrzycy typu 2 niż 1.

Liście borówki czernicy (Folium Myrtilli) 

ang. Bilberry leaf, niem. Heidelbeerblatter

Owoce czernicy (czarnej jagody) (Fructus Myrtilli)

ang. Bilberry fruit

Borówka czarna (czernica, czarna jagoda) (Vaccinium myritullus L.)

Liście czarnej jagody zawierają: do 20% garbników katechinowych, procyjanidyny, flawonoidy (pochodne kwercetyny i kemferolu), związki triterpenowe (kwasy oleanolowy, ursolowy, β-amaryna), fenolokwasy (chinowy, chlorogenowy, kawowy, salicylowy i in.) sole potasu, sodu, magnezu, manganu i chromu, a także glukozyd pochodny kwasu galusowego (2%), neomyrtylina, tzw. glukokinina.

Działanie: Wyciągi z liści czernicy obniżają poziom triglicerydów i cholesterolu, zmniejszają stężenie glukozy we krwi (przypuszczalnie wpływ soli chromu trójwartościowego oraz neomyrtyliny), wykazują działanie grzybobójcze i wirusostatyczne (garbniki, fenolokwasy).

Wskazania: Stosuje je pomocniczo w leczeniu początkowych stadiów cukrzycy typu 2, zwłaszcza u osób starszych. Wg Komisji Europejskiej liście czernicy, poza cukrzycą, można stosować w biegunkach (garbniki), dolegliwościach nieżytowych przewodu pokarmowego, nerek i dróg moczowych, a także w terapii artretyzmu (dny moczanowej), hemoroidów, różnych dermatoz (w tym grzybic).

Działania niepożądane: W wysokich dawkach lub w długotrwałych kuracjach (1,5 g/kg m.c. dziennie) liście czarnej jagody mogą wywołać objawy zatrucia. Istnieją sprzeczne opinie medyczne co do użyteczności tego surowca w leczeniu cukrzycy.

W związku z tym nie jest on stosowany pojedynczo, ale w mieszankach z innymi o podobnym działaniu, najczęściej ze strąkami fasoli.

Owoce czernicy (Fructus Myrtilli) – czarne jagody, zawierające kompleks antocyjanozydów, złożony m.in. z glukozydu i galaktozydu delfinidyny oraz malwidyny, a także garbniki katechinowe (5-10%) są używane w cukrzycy i w geriatrii, głównie w profilaktyce powikłań cukrzycowych oraz leczeniu chorób siatkówki, m.in. w retinopatiach i osłabieniach wzroku, wywołanych zaburzeniami mikrokrążenia, szczególnie w cukrzycy i u osób w podeszłym wieku.

Źródło: „Fitoterapia i leki roślinne” – Wydawnictwo Lekarskie PZWL – W-wa 2007

Opracowanie: Sabina Budkiewicz

Dietetyk